ارواح دریایی – که گاه با نام‌هایی چون ارواح آبی یا ارواح آبزی نیز شناخته می‌شوند – مفهومی هستند ریشه‌دار در سنت‌های معنوی و فولکلورهای متنوع سراسر جهان. این باور وجود دارد که این ارواح، موجودات یا انرژی‌هایی ماوراءالطبیعه‌اند که در آب‌های طبیعی مانند اقیانوس‌ها، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و چشمه‌ها سکونت دارند. در برخی فرهنگ‌ها، ارواح دریایی موجوداتی خیرخواه تلقی می‌شوند که با باروری، رفاه و حفاظت پیوند دارند. آن‌ها اغلب در قالب موجوداتی شبیه به پری‌های دریایی تصویر می‌شوند – موجوداتی با بالاتنه‌ای انسانی و پایین‌تنه‌ای ماهی‌مانند. در دیگر سنت‌ها اما، این ارواح با هاله‌ای از ترس و اضطراب همراه‌اند و به‌عنوان موجوداتی خطرناک یا حتی شرور شناخته می‌شوند که ممکن است بدبختی، بیماری یا مرگ به‌دنبال داشته باشند. در این زمینه، ارواح دریایی اغلب با جادوگری، نفرین و جادوی سیاه پیوند می‌یابند. دانش مدرن هنوز وجود ارواح دریایی را به‌عنوان واقعیتی اثبات‌شده نپذیرفته و آن را در حیطه‌ی اسطوره‌ها و افسانه‌ها قرار می‌دهد. با این حال، افسانه‌ها و باورهای مربوط به ارواح دریایی هزاران سال است که در میان تمدن‌های گوناگون ریشه دوانده‌اند و بخش جدایی‌ناپذیر فرهنگ‌ها، باورها و آیین‌ها بوده‌اند.

خاستگاه تاریخی ارواح دریایی

نخستین نشانه‌های ثبت‌شده از باور به ارواح دریایی، در تمدن میان‌رودان باستان یافت می‌شود؛ سرزمینی که امروزه عراق، کویت و بخش‌هایی از سوریه را در بر می‌گیرد. در این منطقه، خدایانی چون "نامّو" (الهه‌ی آب) و "انکی" (خدای خرد و آب‌های زیرزمینی) در حدود ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد پرستش می‌شدند. در اساطیر یونان باستان نیز، خدایانی مانند "پوزئیدون" (خدای دریاها) و "آمفیتریت" (الهه‌ی دریا) حضوری پررنگ دارند. این ایزدان، از قرن هشتم پیش از میلاد، نه‌تنها مورد پرستش قرار می‌گرفتند، بلکه در شکل‌گیری جهان‌بینی و نظام ارزشی یونانیان نقش‌آفرین بودند.

در آفریقا، باور به ارواح آبزی از تاریخ کهنی برخوردار است. در دین یوروبا که از قرن دوازدهم میلادی در نیجریه ریشه دارد، "اولوکون" – اوریشای (خدای) اعماق دریا – نماد ثروت، راز و محافظت است. در فولکلور زولو در آفریقای جنوبی نیز، "اینکانیامبا" – ماری افسانه‌ای ساکن در آبشار هوییک – حضوری اسطوره‌ای دارد که اغلب با طوفان و تغییرات آب‌وهوایی مرتبط است. در زیمبابوه، افسانه‌ی "نیامی نیامی" – روح رودخانه‌ی زامبزی – نمونه‌ای بارز از ارواح دریایی آفریقایی است. این روح در نزد مردم تونگا که در نزدیکی سد کاریبا زندگی می‌کنند، از احترام فراوانی برخوردار است. گفته می‌شود نیامی نیامی روحی نیکخواه و محافظت‌گر است که با تغییر جریان آب و ایجاد بلایای طبیعی، خشم یا رضایت خود را نشان می‌دهد. ساخت سد کاریبا در دهه‌ی ۱۹۵۰ که قلمرو این روح را به خطر انداخت، با بلاهایی چون سیل، بیماری و قحطی همراه بود که در باور مردم، نشانه‌ی نارضایتی نیامی نیامی تلقی شد. در افسانه‌های اروپایی نیز، روایت‌هایی از پریان دریایی از قرون وسطی تا امروز وجود دارد. این موجودات – گاه اغواگر، گاه رازآلود – نقشی برجسته در افسانه‌ها، ادبیات و هنر غربی ایفا کرده‌اند و به شکل‌گیری تصور مدرن از ارواح دریایی کمک کرده‌اند.

آیین‌های مربوط به ارواح آبزی

در جوامع آفریقایی، برای برقراری ارتباط با ارواح آبزی، مراسم معنوی خاصی برگزار می‌شود که اغلب در کنار منابع طبیعی آب مانند رودخانه‌ها، دریاچه‌ها یا چشمه‌ها انجام می‌گیرد. این مراسم‌ها معمولاً توسط بزرگان سنتی، رهبران مذهبی یا واسطه‌های روحی (مدیوم‌ها) هدایت می‌شوند. آیین‌ها با آماده‌سازی مکان مراسم آغاز می‌شوند. فضا با گیاهان مقدس، بخور، نذورات و اشیاء آیینی تزئین و پاک‌سازی می‌گردد. سپس، روح از طریق آواز، طبل‌زنی، دعا یا ذکر فراخوانده می‌شود. هدایایی چون غذا، نوشیدنی، عطر، پارچه یا اشیاء نمادین به آب تقدیم می‌شوند تا رضایت روح جلب شود. گاهی آیین‌هایی نظیر ریختن مایعات در رودخانه یا رهاسازی ماهی به آب اجرا می‌شود. رهبران آیینی ممکن است پیام‌هایی را که از ارواح دریایی دریافت کرده‌اند، تفسیر کرده و به عنوان راهنمایی معنوی در اختیار شرکت‌کنندگان قرار دهند. مراسم با دعا، سپاسگزاری و درخواست حفاظت پایان می‌یابد. با وجود اشتراکات نمادین، این آیین‌ها از جامعه‌ای به جامعه‌ی دیگر متفاوت‌اند و اغلب به‌شکل محرمانه و در جمع‌های خانوادگی یا محلی انجام می‌شوند.

مانجوزو در زیمبابوه: سنت مقدس یا ابزار فریب؟

در زیمبابوه، "مانجوزو" نام رایج ارواح آبی است و آیین‌های مربوط به آن بخش اساسی از هویت فرهنگی برخی جوامع زیمبابوه‌ای را تشکیل می‌دهد. برگزاری مراسم مانجوزو به‌شکل سنتی، مستلزم رضایت و مشارکت اعضای خانواده و بزرگان محلی است. این آیین، در اساس خود، پیوندی عمیق با سنت، طبیعت و ارزش‌های اجتماعی دارد. با این حال، اخیراً شاهد ظهور مراسم‌هایی هستیم که از قالب اصیل خود خارج شده‌اند. در برخی موارد، افراد برای کسب ثروت، قدرت یا شهرت، آیین مانجوزو را به‌شکل فرقه‌گونه و پنهانی برگزار می‌کنند. این مراسم‌ها اغلب با خوراکی‌هایی چون کیک، شراب، برنج و میوه‌های خاص همراه‌اند و گاه در مکان‌هایی دور از رودخانه یا آب جاری – حتی در فضاهای خانگی و آپارتمانی – برگزار می‌شوند. در برخی موارد، به جای استفاده از آب رودخانه، "دمنوش" جایگزین شده است.

این انحراف از سنت، زمینه را برای سوءاستفاده‌ی افراد سودجو فراهم کرده است. برخی از این مراسم‌ها بدون اطلاع خانواده برگزار می‌شوند و حتی از شرکت‌کنندگان خواسته می‌شود تا از خانواده و جامعه فاصله بگیرند. متأسفانه، این مراسم‌های جعلی گاه منجر به حوادث ناگواری مانند غرق‌شدن، بیماری یا اختلالات روانی می‌شوند. حفظ اصالت و حرمت مراسم مانجوزو، نیازمند بازگشت به اصول فرهنگی و نظارت دقیق رهبران سنتی است. اگرچه هر آیین دینی با گذشت زمان دچار تغییراتی می‌شود، اما تغییراتی که ریشه در فریب، حرص و خودخواهی داشته باشند، نه‌تنها خطرناک‌اند، بلکه هویت فرهنگی را نیز تهدید می‌کنند.

نتیجه‌گیری

باور به ارواح دریایی و آیین‌هایی مانند مانجوزو، بخشی عمیق و ارزشمند از میراث فرهنگی آفریقاست که نسل‌به‌نسل منتقل شده و در شکل‌دهی به هویت اجتماعی و معنوی جوامع نقش مهمی ایفا کرده است. این سنت‌ها، فراتر از افسانه یا خرافه، نمایانگر رابطه‌ی انسان با طبیعت، آب، و نیروهای ماوراءالطبیعه‌اند. با این حال، سوءاستفاده از باورهای مقدس، تحریف آیین‌های اصیل و بهره‌برداری فردی از اعتقادات جمعی، تهدیدی جدی برای اصالت و پایداری این میراث به شمار می‌رود. آنچه امروز بیش از هر زمان دیگری ضروری است، بازگشت به ریشه‌های فرهنگی، افزایش آگاهی عمومی و اعمال نظارت توسط رهبران سنتی و نهادهای فرهنگی است. تنها از رهگذر احترام به سنت‌های کهن و جلوگیری از تحریف و تجاری‌سازی آیین‌های معنوی، می‌توان از این گنجینه‌ی معنوی پاسداری کرد و آن را به شکلی سالم و معنادار به نسل‌های آینده سپرد.

https://www.zbcnews.co.zw/marine-religion-a-tradition-passed-on-in-africa-or-a-cult/